İkinci Göktürk Kağanlığı (ya da Kutluk Devleti, 682-745), Türk tarihinin en önemli diriliş ve istiklal mücadelelerinden birinin hikayesidir. İşte geniş kapsamlı bir bilgi:
1. Tarihsel Arka Plan ve Kuruluş
- Çöküş ve Esaret: Birinci Göktürk Kağanlığı’nın 630 yılında Çin (Tang Hanedanlığı) egemenliğine girmesinin ardından, Türk boyları yaklaşık 50 yıl boyunca Çin kontrolünde yaşadı. Bu dönemde Türkler asimile olmaya, Çin ordularında paralı asker olarak kullanılmaya ve boylar halinde dağılmaya başladı.
- İsyan ve Önder: Bu esaret döneminde Türk boyları defalarca isyan etti ancak başarılı olamadı. Ta ki Kutluk Kağan (İlteriş Kutluk Kağan) ortaya çıkana kadar. Kutluk, Çin’e karşı etkili bir direniş örgütledi.
- Danışman: Tonyukuk: Kutluk Kağan’ın en büyük şansı, devlet adamı ve strateji dehası Vezir Tonyukuk’u yanına almasıydı. Tonyukuk, askeri ve siyasi danışman olarak devletin kuruluşunda en kritik rolü oynadı.
- Kuruluş (682): Kutluk, Tonyukuk’un desteğiyle Türk boylarını bir araya getirerek 682 yılında Ötüken’de (Türklerin kutsal başkenti) bağımsızlığını ilan etti. Bu nedenle devlete “Kutluk Devleti” de denir.
2. Yükseliş ve İmparatorluk Dönemi
- Kutluk Kağan (682-691): Temelleri atıp devleti güçlendirdikten sonra öldü.
- Kapgan Kağan (691-716): Kardeşi Kutluk’un yerine geçti. Devletin sınırlarını genişletme dönemi başladı. Çin’e sayısız akınlar düzenledi, Türk boylarını (Karluk, Basmil, Kırgız, Türgiş, vd.) tekrar bir çatı altında toplamaya çalıştı. Ancak sert politikaları ve aşırı genişleme, bazı boylarda hoşnutsuzluğa yol açtı. 716’da bir ayaklanma sırasında öldürüldü.
- Bilge Kağan ve Kül Tigin Dönemi (716-734): Kapgan’ın ölümünden sonra taht kavgaları çıktı. Kapgan’ın oğulları yerine, Kutluk Kağan’ın oğulları Bilge Kağan ve Kül Tigin öne çıktı.
- Kül Tigin: Askeri deha. Ordu komutanı olarak iç isyanları bastırdı, Çin ve diğer düşmanlara karşı büyük zaferler kazandı. Devletin güvenliğini sağladı.
- Bilge Kağan: Siyasi deha. Kardeşi Kül Tigin’in zaferlerinden sonra barışçıl ve imar edici bir politika izledi. Türk halkını yerleşik hayata, şehirlere geçmeye ve refahı artırmaya teşvik etti. “Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım…” sözü onun halkına adanmışlığını gösterir.
- Tonyukuk’un Rolü: Bu iki kardeşe, yaşlı bilge Tonyukuk danışmanlık yapmaya devam etti. Devletin “akıl hocası”ydı.
3. Kültür, İdare ve En Önemli Miras: Orhun Yazıtları
- Yönetim: Geleneksel Göktürk ikili teşkilat sistemi (Doğu ve Batı kanatları) devam ettirildi. Kağan mutlak hükümdardı, ancak kurultay (meclis) önemli kararlarda söz sahibiydi.
- Ordu: Hafif süvari birlikleri (atlı okçular) temel askeri güçtü. Hareket kabiliyetleri ve ani baskın taktikleriyle ünlüydüler.
- Din: Geleneksel Gök Tanrı inancı hakimdi. Şamanizm etkileri görülürdü. Budizm ve Maniheizm gibi dinlere de ilgi vardı; Bilge Kağan bir dönem Budizmi devlet dini yapmayı düşündü ancak Tonyukuk’un “Türk milletinin savaşçı ruhunu yumuşatır” uyarısı üzerine vazgeçti.
- Orhun Yazıtları (Göktürk Kitabeleri): Devletin ve Türk tarihinin en ölümsüz mirasıdır. 732’de Kül Tigin, 735’te Bilge Kağan, 720’lerin başında da Vezir Tonyukuk adına dikilen bu anıtlar, Türkçenin bilinen ilk yazılı belgeleridir.
- Yazan: Yollug Tigin (Bilge Kağan’ın yeğeni).
- Dili: Eski Türkçe (Göktürkçe).
- Alfabe: Göktürk (Orhun) Alfabesi.
- İçeriği: Sadece tarihi olaylar anlatılmaz. Türk milletine seslenilir; Çin entrikalarına karşı uyarılar, bağımsızlığın önemi, birlik olmanın kıymeti, kağanın halkına hesap vermesi, geçmişin eleştirisi ve geleceğe öğütler vardır. Türk siyasi name ve hitabet sanatının şaheseridir.
4. Çöküş Nedenleri (745)
- İç Çekişmeler: Bilge Kağan’ın 734’te ölümünden sonra taht kavgaları yeniden alevlendi. Oğulları genç ve tecrübesizdi.
- Boyların İsyanı: Devlete bağlı Türk boyları (Basiller, Karluklar, Uygurlar) güçlenerek bağımsızlık için ayaklandı.
- Dış Baskılar: Çin, zayıflayan devleti çökertmek için boylar arasında kışkırtma politikasını (böl ve yönet) hızlandırdı.
- Son: Karluk, Basmil ve Uygur boylarının ittifakı, 745 yılında son Göktürk Kağanı Böğü Kağan’ı mağlup edip öldürdü. Göktürk hanedanı sona erdi.
- Mirasçı: Bu ittifakın içinden çıkan Uygurlar, Ötüken’de yeni bir devlet kurdular: Uygur Kağanlığı.
5. Tarihsel Önemi ve Mirası
- Diriliş Destanı: Türklerin esaretten kurtulup yeniden bağımsız bir devlet kurmalarının simgesidir. “Ölümsüz Türk” fikrinin somutlaşmış halidir.
- Milli Kimlik ve Dil Bilinci: Orhun Yazıtları ile Türk dili, tarihi ve milli ideolojisi ilk kez bu kadar net ifade edilmiştir. “Türk” adı bu dönemde resmi ve yaygın olarak kullanılmıştır.
- Askeri ve Siyasi Strateji: Hızlı hareket eden hafif süvari taktikleri ve Tonyukuk’un stratejik dehası, sonraki tüm Türk devletlerine örnek oldu.
- Evrensel Mesajlar: Yazıtlardaki “aç milleti doyurmak, çıplak milleti giydirmek”, “adalet”, “hesap verme” ve “halk-devlet bağı” gibi kavramlar evrensel siyasi değerler taşır.
Özetle: İkinci Göktürk Kağanlığı, bir var olma mücadelesinin, stratejik dehanın (Tonyukuk), askeri cesaretin (Kül Tigin) ve bilge devlet adamlığının (Bilge Kağan) bir araya geldiği, Türk kültür ve kimliğinin taşa kazındığı (Orhun Yazıtları) şanlı bir diriliş destanıdır. Türk tarihinin altın sayfalarından birini oluşturur.
