Orhun Yazıtları (Köktürk Yazıtları), Moğolistan’ın kuzeyindeki Orhun Vadisi’nde bulunan, 8. yüzyılda dikilmiş Türk tarihinin en önemli yazılı belgeleridir. Göktürk Kağanlığı dönemine ait olan bu anıtlar, Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Göktürk (Runik) alfabesi ile yazılmıştır.
Tarihsel Arka Plan
- Dikiliş Tarihi: 732-735 yılları arası
- Kağanlık: İkinci Göktürk Kağanlığı (Kutluk Devleti)
- Hükümdarlar: Bilge Kağan, Kül Tigin ve vezir Tonyukuk adına dikilmiştir
Başlıca Yazıtlar
1. Kül Tigin Yazıtı (732)
- Kim adına: Bilge Kağan’ın kardeşi Kül Tigin için
- Yazan: Bilge Kağan
- İçerik: Türk milletine hitaben yazılmış, devletin yıkılış ve yeniden kuruluş sürecini anlatır
2. Bilge Kağan Yazıtı (735)
- Kim adına: Bilge Kağan için
- Yazan: Oğlu Tengri Kağan
- İçerik: Bilge Kağan’ın halkına nasihatleri ve devlet yönetim felsefesi
3. Tonyukuk Yazıtı (716-726)
- Kim adına: Vezir Tonyukuk için
- Yazan: Tonyukuk (kendisi)
- İçerik: Tonyukuk’un anıları ve siyasi görüşleri
Keşif ve Çözümleme Tarihi
- 1696-1722: İsveçli subay Johann von Strahlenberg tarafından keşfedildi
- 1893: Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen tarafından alfabe çözüldü
- 1893-1912: Rus Türkolog Vasili Radloff yazıtları yayımladı
Dil ve İçerik Özellikleri
- Dil: Eski Türkçe (Köktürkçe)
- Alfabe: 38 harflik Göktürk alfabesi (4 sesli, 34 sessiz)
- Yazı stili: Sağdan sola yazılır, sözcükler iki nokta ile ayrılır
- Tarz: Söylev (hitabet) tarzında, şiirsel bir anlatım
Tarihsel ve Kültürel Önemi
1. Tarih Kaynağı Olarak:
- Göktürklerin Çin ile mücadeleleri
- Türk boyları arasındaki ilişkiler
- Devlet yönetim anlayışı
2. Edebi Değeri:
- Türk edebiyatının bilinen ilk yazılı örnekleri
- Güçlü bir hitabet ve söylev örneği
- Atasözü ve deyimler içermesi
3. Siyasi Mesajları:
- “Türk milleti, devletini, töreni unutma!” uyarısı
- Çin’e karşı uyarılar ve bağımsızlık vurgusu
- Birlik ve beraberlik çağrıları
4. Ahlaki Öğütleri:
- Çalışkanlık
- Adaletli yönetim
- Millete hizmet
Dünya Kültür Mirası
- UNESCO Dünya Belleği Listesi’nde (2015’te kaydedildi)
- Türk dilinin ve kültürünün en eski anıtları
- Türk kimliğinin yazılı temelleri
Günümüzdeki Yeri
- Orjinal yazıtlar Moğolistan’da korunmaktadır
- Türkiye’de pek çok yerde kopyaları bulunur (İstanbul’daki örnek: Gülhane Parkı)
- Türk dili, tarihi ve kültürü araştırmalarının temel kaynağıdır
Orhun Yazıtları, yalnızca Türk tarihi için değil, tüm Orta Asya tarihi ve dil araştırmaları için paha biçilmez bir kaynaktır. Türk milletinin devlet anlayışı, yaşam felsefesi ve kültürel değerlerini yansıtan bu anıtlar, binlerce yıllık bilgeliği günümüze taşımaktadır.
